Myślenie wizualne coraz częściej gości na lekcjach. Bardzo dobrze, przecież rysowaliśmy już zanim nauczyliśmy się pisać. Jeśli poproszę Was teraz o zamknięcie oczu i wyobrażenie sobie słońca, co widzicie pod powiekami? Słowo SŁOŃCE czy żółte kółeczko z promieniami? Nie musicie odpowiadać. Z pewnością zobaczyliście obrazek. Człowiek myśli obrazami i dlatego myślenie wizualne ma moc. Dużo łatwiej zapamiętujemy to, co zobaczymy. A jeśli będzie to obraz, który sami stworzymy, to są małe szanse na zapomnienie go. Ktoś może powiedzieć, że w takim razie wystarczy samodzielnie zanotować informację, aby ją zapamiętać, przecież tekst to też swego rodzaju obraz. Każde słowo ma niepowtarzalny wygląd i znaczenie. Jest w tym trochę prawdy. Te informacje, które samodzielnie zapiszemy, zapamiętamy lepiej od tych, które przeczytamy. Jednak w tym wypadku informacja dotrze do naszej lewej półkuli w mózgu. To ona zajmuje się tym, co logiczne, zapisane, zmierzone, konkretne. A żeby lepiej zrozumieć to, co zobaczyliśmy, nasz mózg musi przekazać informacje dalej – do prawej półkuli. To ona pokaże nam, jak wygląda to, co zobaczyliśmy w formie tekstu. Prawa półkula jest jak dziecko: nie umie pisać, ale potrafi marzyć, bujać w obłokach, generować niesamowite obrazy, pobudzać nasze emocje. Dopiero, gdy zaczynamy czuć to, co przeczytaliśmy, gdy informacje stają się nam bliższe, zapamiętujemy je na dłużej, a ślad pamięciowy staje się trwalszy.
Zacznijmy od sytuacji, gdy jedna duża mapa myśli jest tworzona na tablicy lub kartce papieru. Posiadacze tablic multimedialnych mogą skorzystać z jednego z programów do tworzenia map myśli (np. iMindMam). Proszę jednak pamiętać – to, co sami narysujemy, pamiętamy lepiej, czyli nie pozwólcie na to, by uczniowie, zamiast szkicować własną mapę, robili zdjęcia gotowego obrazu z tablicy.
POLECAMY
Na początek kilka zasad, o których trzeba pamiętać, aby nasza mapa była mapą myśli, a nie na przykład schematem:
- Kartkę układamy poziomo.
- Główne hasło/temat znajduje się na środku kartki. Staramy się, by było jak najkrótsze. Zamiast długiego tematu „Przykłady wyrażeń algebraicznych i działania na nich” wystarczy „Wyrażenia algebraiczne”.
- Główny temat zawsze zamykamy w rysunku. Bardzo dobrze, jeśli będzie trójwymiarowy. Pamiętajcie o użyciu koloru – pobudza naszą wyobraźnię.
- Teraz ze środka rysunku prowadzimy na zewnątrz linie – grubsze u nasady i zwężające się ku końcowi. Na nich umieszczamy główne zagadnienia związane z interesującym nas tematem. W tym punkcie czeka na nas bardzo trudne zadanie. Nie możemy zapisać całych zdań. Tony Buzan, twórca całej teorii map myśli, przekonuje, że na ramionach powinny się znaleźć słowa klucze, czyli takie słowa, które pokażą, o co chodzi, ale nie wprowadzą niepotrzebnych ograniczeń. Ideałem będzie, jeśli uda się zapisać na jednej gałęzi pojedyncze słowo/wzór/rysunek.
- Główne gałęzie mapy rozchodzą się promieniście od centrum. Długość linii powinna być dostosowana do długości pisanego wyrazu. Nie może być ani za krótka, ani zbyt długa.
- Każda linia oraz jej odnogi powinny być innego koloru. Widzimy wówczas, które gałęzie dotyczą jednego tematu.
- Słowa piszemy najlepiej literami drukowanymi (chodzi o czytelność) i zawsze staramy się, by zapis był czytelny bez konieczności obracania kartką.
- Im bardziej oddalamy się od centrum mapy, tym linie stają się cieńsze, a czcionka mniejsza.
- Kiedy szkielet mapy myśli jest gotowy, możemy dodawać rysunki, strzałki pokazujące zależności, chmurki łączące tematy czy notatki.
Kiedy wiecie już, jak powinna wyglądać mapa myśli, popatrzcie na ryc. 1 i ryc. 2 i wskażcie ten, który przedstawia poprawnie skonstruowaną mapę myśli.
Myślę, że nie było problemu z wykonaniem tego zadania. A skoro tak, to przyszedł czas na matematyczną mapę myśli. Na potrzeby naszego przykładu załóżmy, że mamy do przeprowadzenia lekcję podsumowującą wiadomości z zakresu wyrażeń algebraicznych w klasie pierwszej czteroletniego liceum. Pamiętajmy, aby przed lekcją uprzedzić uczniów, by przynieśli kolorowe mazaki i czystą kartkę A4. Na początek uczniowie muszą poznać podstawowe zasady tworzenia mapy. Możemy przekazać je na początku zajęć. Dobrze, jeśli te zasady będą zapisane i widoczne przez całą lekcję, tak by w każdej chwili uczeń mógł sprawdzić, czy to, co proponuje, jest zgodne z zasadami. Na początku lekcji zapisujemy na środku kartki temat mapy: WYRAŻENIA
Ryc. 1. Pseudomapa
Ryc. 2. Mapa myśli
ALGEBRAICZNE. Możemy poprosić jednego z uczniów, aby, korzystając z kolorowych mazaków, zamknął temat w przestrzennym kształcie (może to być zwykły prostopadłościan zaakcentowany kolorem albo rysunek, który uczniom skojarzy się z tematem). Nie ma lepszego czy gorszego rozwiązania. Dobre jest każde, jeśli tylko jest czytelne i zwraca naszą uwagę.
Przypomnijmy uczniom, aby przerysowywali na bieżąco powstającą mapę na swoje kartki. Pod koniec lekcji może zabraknąć na to czasu i pojawi się pokusa zrobienia zdjęcia.
Prosimy teraz uczniów, aby w parach lub grupach zastanowili się, jakie główne tematy wiążą się z hasłem naszej mapy. Przypominamy, że każdy temat chcemy zapisać na jednym z ramion i że powinny to być jedno słowo, wzór lub rysunek. Przykładowe tematy, które mogą się pojawić, to: jednomian, potęga, pierwiastek, działania, wzory, logarytm, średnie, zdania. Zapisujemy proponowane słowa na poszczególnych ramionach. Rysunek może więc wyglądać tak, jak ryc. 3.
Ryc. 3. Pierwszy poziom
Przechodzimy teraz do uzupełniania kolejnych gałęzi odchodzących od głównych ramion. Nie należy przejmować się faktem, że dla jednego tematu będą na przykład trzy rozgałęzienia, a dla innego sześć. Rysunek nie musi być symetryczny, a liczba gałęzi zależy wyłącznie od tematu i naszej wyobraźni. Nie ma jednego uniwersalnego schematu mapy myśli, który można by było uzupełnić. Kolejna rzecz, na którą warto zwrócić uczniom uwagę, to fakt, że każdy, tworząc swoją mapę, może ją narysować inaczej, ponieważ na przykład inne rzeczy uzna za ważne lub zastosuje inną kolejność albo zauważy inne powiązania między tematami. Dlatego jeśli poprosimy trzy osoby o zrobienie mapy myśli dotyczącej jednego tematu, to otrzymamy trzy różne rysunki. I to jest w porządku. Jeśli jednak jest to pierwsze zetknięcie z mapą myśli na lekcji, to rysujemy ją dalej razem.
Mamy już tematy główne. Teraz możemy podzielić klasę na tyle grup, ile jest tematów, i poprosić, aby każda z nich wypisała słowa klucze do jednego z nich. Oto propozycje haseł, które mogłyby znaleźć się na ramionach:
1. Jednomian:
a. liczba;
b. litera;
c. iloczyn:
- 3 × a,
- 7 × x × y;
d. podobne:
- −3x 4y,
- 8x4y.
2. Potęga:
a. definicja,
b. wykładnik:
- naturalny,
- całkowity,
- wymierny,
- rzeczywisty;
c. własności.
3. Pierwiastek:
a. stopień:
- parzysty,
- nieparzysty;
b. własności.
4. Działania.
5. Wzory:
a. mnożenie;
b. skrócone,;
c. pierwiastek:
- kwadratowy,
- sześcienny.
6. Logarytm:
a. definicja;
b. własności;
c. zastosowanie.
7. Średnie:
a. arytmetyczna;
b. geometryczna;
c. ważona;
d. harmoniczna.
8. Zdania:
a. definicja;
b. zaprzeczenie;
c. kwantyfikatory;
d. koniunkcja;
e. alternatywa;
f. implikacja;
g. równoważność.
Sprawdzamy poprawność skojarzeń i prosimy o zapisanie haseł na poszczególnych gałęziach. Pamiętajmy, aby każda grupa posługiwała się przypisanym do swojego tematu kolorem. Na tym etapie mapa mogłaby wyglądać na przykład tak, jak na rycinie 4.
Prosimy, by uczniowie popatrzyli na mapę i jeśli ktoś uważa, że jest coś, co należałoby dodać, to jest to dobry czas, aby tego dokonać. Na tym etapie widać już, o jakich zagadnieniach była mowa, gdy omawiane były na lekcji wyrażenia algebraiczne. W kolejnym kroku trzeba uzupełnić zapis o wzory i zależności, które dobrze jest pamiętać. Teraz można jeszcze zaznaczyć powiązania lub zależności między tematami czy dodać przykłady. I w ten sposób pierwsza wspólna klasowa matematyczna mapa myśli jest gotowa. Może ona wyglądać na przykład jak na rycinie 5.
Jeżeli jednak wspólna mapa jest tworzona w programie komputerowym, trzeba zwrócić uczniom uwagę, że ich prace będą się różniły od tego, co będzie widoczne na tablicy. Taka mapa w zależności od programu, w którym została zrobiona, może wyglądać tak jak na rycinie 6.
Rysując ręcznie, najczęściej nie uzyskamy idealnie prostych linii, długość ramion (szczególnie na początku) może być za długa lub zbyt krótka. I najważniejsza sprawa: mogą pojawić się błędy, które albo zaklejamy białą kartką (lub czystą nalepką adresową), albo przerabiamy w kreatywny rysunek związany z tematem – wybór należy do autora mapy. Mapy myśli rysowane w programie mają ponadto bardziej uporządkowany wygląd. Odstępy między ramionami są równe, tekst nie zachodzi na siebie. Każdy błąd można edytować i poprawić. Można również zmieniać zapisany tekst, kolory czy rysunki. Narysowana mapa nie jest ostateczna.
Ryc. 4. Kolejne poziomy
Ryc. 5. Dopiski
Ryc. 6. Mind mapper
Każdy musi sam podjąć decyzję, w jakiej formie zaprezentuje klasie mapę myśli – czy będzie to kartka papieru przyczepiona do tablicy, obraz z programu komputerowego, czy mapa narysowana markerem lub kredą na tablicy. Każda z tych form ma swoje wady i zalety. Osobiście uważam, że najlepszą formą jest ta, w której rysuje się ręką, a nie wklepuje słowa z klawiatury. Preferuję kartkę papieru i kolorowe markery. Uważam, że są bardziej dostępne w szkole niż biała tablica i komplet na przykład ośmiu kolorowych markerów do tablic suchościeralnych. Jeśli zaś chodzi o tablice i kolorową kredę, to największym wyzwaniem będzie zachowanie czytelności zapisu. W miarę oddalania się od środka mapy piszemy coraz mniejsze litery, a kreda ogranicza nam możliwość zmniejszania liter. Jeśli na początku zaczniemy pisać bardzo dużymi literami, może się okazać, że szybko dotrzemy do brzegu tablicy i nasza mapa myśli się nie zmieści. Dlatego pamiętajcie, aby przed zaproponowaniem wspólnego rysowania mapy myśli zastanowić się, czym dysponujecie, co może stanowić problem na lekcji (na przykład słaba znajomość programu do tworzenia map myśli), i wybierzcie najbardziej optymalne rozwiązanie. Mam również nadzieję, że nie będzie to jedyna mapa myśli, jaką stworzycie z klasą. Kiedy uczniowie poznają już zasady tworzenia map i będą je stosowali automatycznie, bez konieczności sprawdzania, co wolno, a czego nie, można zaproponować tworzenie map myśli w grupach. Kolejnym krokiem będzie samodzielne stworzenie powtórzeniowej mapy myśli. Uczniowie mogą narysować ją w domu i przynieść na lekcję. Takie indywidualne prace mogą stanowić punkt wyjścia do wspólnej mapy myśli rysowanej na lekcji. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że jeżeli uczniowie po każdym dziale narysują swoją mapę myśli, która podsumowuje temat, wówczas na koniec roku będą posiadali od 6 do około 10 kartek formatu A4, na których będzie wszystko to, co powinni zapamiętać z zakresu danej klasy. Po czterech latach, kiedy przyjdzie czas powtarzania materiału przed maturą, takie własnoręcznie wykonane podsumowanie będzie nieocenionym źródłem informacji. Osoby rysujące mapy myśli nawet po latach są w stanie odtworzyć informacje, których dotyczyły ich zapiski i rysunki. Dlatego powtórka przed maturą będzie przyjemnością. Czego wszystkim życzę.
Bibliografia:
- Buzan T., Buzan B., Mapy twoich myśli, Wydawnictwo „Ravi”, Łódź 2002.
- Buzan T., Mistrzowskie mapowanie myśli. Podręcznik użytkownika największego narzędzia rozumowania, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2019.
- Buzan T., Mind maps for kids. A shortcut to success at school, Londyn 2003.