Nauczanie zdalne prowadzone od marca do końca roku szkolnego uwidoczniło jakość edukacji cyfrowej w szkołach. Odsłoniło braki w kompetencjach cyfrowych nauczycieli w zakresie prowadzenia nauczania na odległość. I nie chodzi tu o umiejętność przygotowania prezentacji, wyszukania w sieci odpowiednich filmów edukacyjnych i ćwiczeń interaktywnych czy też przygotowania kart pracy lub innego materiału tekstowego i przekazaniu ich uczniom, a następnie odebraniu prac od uczniów. Z tym nauczyciele doskonale sobie radzą. Problem dotyczy całokształtu organizacji zdalnego nauczania w taki sposób, aby uczeń aktywnie nabywał nowe wiadomości i umiejętności pod kierunkiem nauczyciela, a nauczyciel realizował podstawę programową i miał pewność, że jego uczniowie nabywają kompetencje przedmiotowe. Zdalne nauczanie uwidoczniło również niewystarczające kompetencje cyfrowe uczniów, niewystarczające kompetencje w zakresie uczenia się uczniów oraz braki w świadomości uczniów o ich odpowiedzialności za własną naukę i własną przyszłość.
POLECAMY
Niezbędne jest kształtowanie u uczniów przeświadczenia o ich odpowiedzialności za własną naukę i przygotowanie do życia we współczesnym świecie, gdzie dominują przekaz medialny i szybko rozwijające się technologie. Niezbędne jest również doskonalenie kompetencji cyfrowych nauczycieli w zakresie prowadzania nauczania z wykorzystaniem nowoczesnych technologii w taki sposób, aby celowo wspomagały one prowadzony proces dydaktyczny, wpływając na podwyższenie efektywności nauczania i uczenia się. Nie jest to żadna nowość, bo obowiązek ten od dawna spoczywa na polskiej szkole i uczących w niej nauczycielach. Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady oraz wiele aktów prawnych dotyczących oświaty wskazują na działania edukacyjne nastawione na rozwijanie u uczniów kompetencji kluczowych przygotowujących ich do życia we współczesnym społeczeństwie. Jednymi z takich podstawowych kompetencji są kompetencje cyfrowe.
Podstawy prawne kształtowania kompetencji cyfrowych uczniów
W Zaleceniach Parlamentu Europejskiego i Rady z 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie określono osiem takich kompetencji, stanowiących połączenie wiedzy, umiejętności i postaw uważanych za niezbędne dla potrzeb samorealizacji i rozwoju osobistego, aktywnego obywatelstwa, integracji społecznej oraz zatrudnienia. Kompetencje cyfrowe uznano za niezbędne dla rozwoju i funkcjonowania człowieka we współczesnym społeczeństwie. Temat kompetencji kluczowych ponownie powrócił w 2018 roku w Zaleceniach Rady Europejskiej w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. W dokumencie tym przypomniano, jak ważny jest rozwój kompetencji kluczowych u uczniów, oraz dokonano modyfikacji i rozszerzono ich obszar. W wymienionych dokumentach wyraźnie wskazane zostało, że wszystkie kompetencje kluczowe są jednakowo ważne, a każda z nich przyczynia się do udanego życia w społeczeństwie. Podkreślono, że zakresy wszystkich ośmiu kompetencji pokrywają się i są ze sobą powiązane. Mają elementy wspólne, takie jak: krytyczne myślenie, rozwiązywanie problemów, praca zespołowa, umiejętności komunikacyjne, kreatywność, umiejętności analityczne. Muszą być rozwijane przez wszystkich nauczycieli w szkole bez względu na nauczany przedmiot. Niemniej jednak dla nauczyciela matematyki, moim zdaniem, najważniejsze są cztery spośród nich: „Kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii”, „Kompetencje cyfrowe”, „Kompetencje osobiste, społeczne w zakresie uczenia się” oraz „Kompetencje w zakresie przedsiębiorczości”.
Potwierdzenie konieczności kształtowania kompetencji kluczowych zostało zapisane w podstawowych aktach prawnych określających funkcjonowanie oświaty w Polsce: w podstawie programowej, w rozporządzeniu MEN w sprawie wymagań wobec szkół i placówek, w rozporządzeniu MEN w sprawie nadzoru pedagogicznego, w rozporządzeniu MEN w sprawie szczegółowych kryteriów i trybu dokonywania oceny pracy nauczycieli oraz w rozporządzeniu MEN w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli.
Kompetencje cyfrowe w podstawie programowej z matematyki
Jednym z podstawowych zadań współczesnej szkoły jest rozwijanie u uczniów kompetencji przygotowujących ich do życia we współczesnym społeczeństwie poprzez odpowiednie działania nauczycieli, świadomych korzyści edukacyjnych wynikających z wykorzystania nowoczesnych technologii w procesie dydaktycznym. W związku z tym na każdym etapie edukacyjnym podstawa programowa nakłada na nauczycieli obowiązek kształtowania kompetencji cyfrowych. Już we wstępie do podstawy programowej w szkole podstawowej możemy przeczytać, że sprawne wykorzystywanie narzędzi matematyki w życiu codziennym, kształcenie myślenia matematycznego oraz kreatywne rozwiązywanie problemów z różnych dziedzin ze świadomym wykorzystaniem metod i narzędzi wywodzących się z informatyki należą do najważniejszych umiejętności rozwijanych w ramach kształcenia ogólnego w szkole podstawowej. Pojawia się również stwierdzenie, że przy realizacji projektów przedmiotowych wskazane jest wykorzystywanie technologii informacyjno-komunikacyjnych. Kompetencje cyfrowe zostały wpisane w podstawę programową każdych obowiązkowych zajęć edukacyjnych nauczanych w szkołach, począwszy od edukacji wczesnoszkolnej. A zatem obowiązek ten spoczywa na wszystkich nauczycielach, nie tylko nauczycielach informatyki. Nawet pobieżna analiza podstawy programowej z matematyki pozwala wskazać te cele kształcenia, czyli wymagania ogólne, które możemy powiązać z rozwijaniem kompetencji cyfrowych uczniów. Wyraźnie widać to w wymaganiu drugim „Wykorzystanie i tworzenie informacji”, w zakres którego wchodzą: „Odczytywanie i interpretowanie danych przedstawionych w różnej formie oraz ich przetwarzanie”, „Interpretowanie i tworzenie tekstów o charakterze matematycznym oraz graficzne przedstawianie danych”, „Używanie języka matematycznego do opisu rozumowania i uzyskanych wyników”. Wymaganie trzecie „Wykorzystanie i interpretowanie reprezentacji” oraz czwarte „Rozumowanie i argumentacja” stwarzają duże pole do popisu dla nauczyciela, który może wykorzystać na zajęciach różne programy i aplikacje wspomagające prowadzony przez niego proces dydaktyczny. Rozwijanie i doskonalenie kompetencji cyfrowych uczniów to nie tylko zadanie dla nauczycieli szkół podstawowych. Nawet podstawa programowa kształcenia ogólnego dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym w szkołach podstawowych wskazuje, że jednym z zadań szkoły jest zapewnienie uczniom warunków do realizacji celów edukacji i rewalidacji m.in. w zakresie korzystania z technologii informacyjnej i komunikacyjnej, z uwzględnieniem urządzeń i programów specjalistycznych, zwłaszcza umożliwiających lub ułatwiających komunikowanie się. W szkole ponadpodstawowej do najważniejszych umiejętności zdobywanych przez ucznia w trakcie kształcenia ogólnego w liceum ogólnokształcącym i technikum należą również: kreatywne rozwiązywanie problemów z różnych dziedzin ze świadomym wykorzystaniem metod i narzędzi wywodzących się z informatyki, umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym dbałość o poszanowanie praw autorskich i bezpieczne poruszanie się w cyberprzestrzeni oraz umiejętność samodzielnego docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy i wartościowania, a także rzetelnego korzystania ze źródeł. W branżowej szkole I stopnia podstawa programowa zwraca uwagę na umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi oraz umiejętność wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji. Na każdym etapie edukacyjnym nowoczesne technologie muszą wspierać nabywanie przez uczniów umiejętności rozwiązywania problemów, rozumienia wzorów i zależności zachodzącymi pomiędzy różnymi obiektami matematycznymi poprzez wizualizację trudnych i złożonych struktur.
Czym są kompetencje cyfrowe?
Wyposażenie uczniów w kompetencje cyfrowe to jedno z najważniejszych zadań współczesnej szkoły. Czym zatem są kompetencje cyfrowe? W zaleceniach Rady z 2018 roku w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie możemy przeczytać, że „Kompetencje cyfrowe obejmują pewne, krytyczne i odpowiedzialne korzystanie z technologii cyfrowych i interesowanie się nimi do celów uczenia się, pracy i udziału w społeczeństwie. Obejmują one umiejętność korzystania z informacji i danych, komunikowanie się i współpracę, umiejętność korzystania z mediów, tworzenie treści cyfrowych (w tym programowanie), bezpieczeństwo (w tym komfort cyfrowy i kompetencje związane z cyberbezpieczeństwem), kwestie dotyczące własności intelektualnej, rozwiązywanie problemów i krytyczne myślenie”.
W „Ramowym katalogu kompetencji cyfrowych”1 autorzy publikacji dzielą kompetencje cyfrowe na trzy poziomy: informatyczne, informacyjne i funkcjonalne, zwracając uwagę, że w praktyce szkolnej działania edukacyjne nauczycieli i uczniów muszą obejmować równoległe nabywanie kompetencji cyfrowych na wszystkich trzech poziomach. Kompetencje informatyczne obejmują umiejętności z zakresu obsługi urządzeń stacjonarnych i mobilnych, prawidłowe instalowanie i wykorzystanie aplikacji i oprogramowania, a także tworzenie, organizowanie i wyszukiwanie treści. Część tych kompetencji wiąże się z prawidłowym korzystaniem z internetu. Kompetencje informacyjne to wszystkie te umiejętności praktyczne, które pozwalają uczniowi określić rodzaj i zakres potrzeby informacyjnej, efektywnie korzystać z różnych źródeł informacji, wyselekcjonować wartościową informację z całego chaosu informacyjnego w sieci, krytycznie ocenić informację i jej źródła oraz wykorzystać informację w sposób sprzyjający realizacji określonego celu. Kompetencja ta zawiera w sobie wiedzę z zakresu społecznego, ekonomicznego i prawnego dostępu do informacji oraz jej wykorzystania. Kompetencje funkcjonalne wiążą się z obszarami aktywności użytkowników internetu. Pozwalają na wykorzystanie narzędzi cyfrowych w różnych obszarach życia oraz wpływają na poprawę jakości życia. Ułatwiają funkcjonowanie w różnych obszarach codziennego funkcjonowania człowieka w społeczeństwie. W znacznej mierze kompetencje informatyczne uczniowie nabywają na lekcjach informatyki i innych przedmiotach informatycznych. Kolejne dwa poziomy kompetencji cyfrowych muszą być kształtowane i rozwijane na różnych przedmiotach szkolnych. Zadaniem nauczyciela, w tym również nauczyciela matematyki, jest rozwijanie u uczniów przede wszystkim kompetencji informacyjnych i funkcjonalnych, a także stwarzanie uczniom różnorodnych sytuacji praktycznych i teoretycznych, w których uczeń może je doskonalić.
Ważną kwestią jest problem kompetencji, jakimi powinien legitymować się nauczyciel. Przede wszystkim powinien posiadać zestaw umiejętności, które pozwolą mu efektywnie wykorzystać technologie cyfrowe w procesie kształcenia, w sposób zamierzony i celowy. Kompetencje te muszą obejmować wiedzę, czego i jak uczyć z technologiami informacyjno-komunikacyjnymi. Nauczyciel musi być świadomy, że wykorzystanie TIK na lekcji nie jest celem samym w sobie, lecz środkiem do osiągnięcia celów związanych z nauczaniem i uczeniem się uczniów. Musi być również świadomy, że efektywność wykorzystania technologii zależy od opracowywanego zagadnienia, celu, jaki chce osiągnąć, a także od niego samego, od jego innowacyjności i kreatywności.
Jak kształtować kompetencje cyfrowe uczniów na lekcjach matematyki?
Tradycyjne nauczanie nie sprzyja kształtowaniu kompetencji kluczowych, a tym bardziej nie sprzyja kształtowaniu kompetencji cyfrowych. Celem wszystkich działań nowoczesnej szkoły jest przygotowanie uczniów do życia i funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym i szybko zmieniającej się rzeczywistości. Nie będzie to możliwe, jeśli nauczyciel nie będzie kształtował i rozwijał kompetencji cyfrowych uczniów.
Każdy nauczyciel matematyki powinien zadać sobie kilka zasadniczych pytań: Co zrobić, aby zachęcić uczniów do aktywnego uczenia się matematyki? Jaki jest jego model pracy z TIK? Czy korzystając z nowoczesnych technologii na lekcji, kształtuje on jednocześnie kompetencje cyfrowe uczniów, a jeśli tak, to w jakim zakresie? Jak na lekcji kształtować kompetencje cyfrowe uczniów i jednocześnie realizować podstawę programową? Z jakich narzędzi TIK skorzystać, aby rozbudzać przedsiębiorczość i wyzwalać kreatywność uczniów? Ograniczeniami w tym zakresie mogą być tylko wyobraźnia, przedsiębiorczość i kreatywność samego nauczyciela. Każde włączenie nowych technologii do edukacji powinno mieć jasno sprecyzowany cel dydaktyczny, wiążący się z wykorzystaniem potencjału TIK. Niewielu nauczycieli potrafi ten potencjał technologii kreatywnie wykorzystać. Uczeń, który przygotowuje prezentację, będącą zbiorem wiedzy na dany temat, zaczerpniętej z dowolnego źródła, nie wykorzystuje potencjału TIK. Podobnie nie wykorzysta go, gdy będzie się uczył sprawnie wyszukiwać informacji, gdy będzie rozwiązywał testy online lub wykonywał ćwiczenia interaktywne przygotowane przez nauczyciela lub dostępne w sieci. To wszystko są działania prowadzone z wykorzystaniem TIK, ale bez wykorzystania ich potencjału. Inaczej będzie wyglądała sytuacja, gdy nauczyciel wykorzysta nowe technologie do rozwijania umiejętności analizy i syntezy, do rozwijania krytycznego myślenia poprzez doskonalenie umiejętności segregowania informacji, do organizacji współpracy w grupie i rozwiązywania praktycznych problemów, do rozwijania wyobraźni i twórczego myślenia lub do prowadzenia badań praktycznych albo teoretycznych. Te działania wykorzystują cały potencjał TIK. I w tym kierunku powinny zmierzać działania nauczycieli.
Technologie informacyjno-komunikacyjne mogą być wykorzystywane przez nauczyciela na wiele sposobów. Należy jedynie pamiętać, że nie mogą one być ozdobnikiem lekcji, lecz mają pomagać uczniowi uczyć się, zwiększać jego motywację do nauki i efektywność tej nauki oraz wspierać jego rozwój. Od strony nauczyciela technologie mają prowadzić do osiągnięcia założonych przez niego celów lekcji, ułatwiać odbiór przekazu poprzez urozmaicenie formy i treści przekazu oraz ułatwić pracę nauczyciela. W publikacji Technologie informacyjno-komunikacyjne na lekcjach. Przykładowe konspekty i polecane praktyki2 autorki opracowania przedstawiają pięć podstawowych modeli pracy z technologiami. Każdy z tych modeli może być wykorzystany na lekcjach
matematyki:
- Model I – nauczyciel z TIK, uczniowie bez TIK. W tym modelu nauczyciel wykorzystuje technologie, aby opracować materiały dydaktyczne dla swoich uczniów. Przygotowuje karty pracy, gry edukacyjne, testy w wersji papierowej, prezentacje, pliki graficzne, audio lub wideo. Uczniowie pracują na lekcji lub w domu z materiałami w formie papierowej, oglądają film lub grają w grę przygotowaną przez nauczyciela. W tym modelu nauczyciel nie kształtuje u uczniów kompetencji cyfrowych. Wykorzystanie technologii ograniczyło się do przygotowania materiałów na lekcję.
- Model II – uczeń lub grupa uczniów z TIK, nauczyciel i pozostali uczniowie bez TIK. W tym przypadku uczeń lub grupa uczniów pracują w domu, przygotowując materiały na lekcję, które później prezentują w klasie nauczycielowi i pozostałym uczniom. W tym modelu jedynie u tej grupki uczniów lub ucznia można mówić o kształtowaniu kompetencji cyfrowych. A to, czy zostanie wykorzystany potencjał TIK, czy też praca uczniów będzie go pozbawiona – zależy od rodzaju zadania, jaki postawi przed nimi nauczyciel.
- Model III – nauczyciel z TIK i uczniowie z TIK. W tym sposobie pracy nauczyciel przygotowuje przed lekcjami dla swoich uczniów materiał w formie elektronicznej. Materiał ten stanowi bazę do realizacji przez uczniów celów lekcji, bowiem na zajęciach uczniowie, wykorzystując TIK, pracują z tym materiałem. Ten model pozwala już na rozwijanie kompetencji cyfrowych wszystkich uczniów w klasie, ale i tutaj od jakości postawionych przed uczniami problemów będzie zależało, czy zostanie wykorzystany potencjał TIK.
- Model IV – odwrócona lekcja. W tej sytuacji nauczyciel, korzystając z TIK, przygotowuje dla uczniów materiał do pracy w domu. Na podstawie tych materiałów uczniowie, również korzystając z TIK, przygotowują się do lekcji w swoich domach, a następnie na zajęciach dzielą się swoją wiedzą i jednocześnie czerpią wiedzę od swoich kolegów. Zadaniem nauczyciela jest wtedy tak zorganizować lekcję, aby uczniowie, którzy mieli problemy z opanowaniem materiału w domu, mogli go zgłębić pod okiem nauczyciela, korzystając z wiedzy i umiejętności swoich kolegów, zaś pozostali uczniowie mogli dalej rozwijać i doskonalić swoje umiejętności. Działania uczniów są ukierunkowane na uczenie się i rozwijanie swoich kompetencji cyfrowych, nie zaś na zdobywanie informacji.
- Model V – TIK towarzyszący procesowi uczenia się. Model ten zakłada najpełniejsze kształtowanie kompetencji cyfrowych ucznia, bowiem zarówno nauczyciel, jak i uczeń pracują z TIK na lekcji i w domu. Jednocześnie uczeń aktywnie i z pełną świadomością uczestniczy w procesie uczenia się. Przykładami zastosowania tego modelu będzie realizacja zadań badawczych czy projektów lub tworzenie cyfrowego portfolia.
Najcenniejszym modelem jest ten, który pozwala uczniom aktywnie uczyć się, przy jednoczesnym kształtowaniu kompetencji cyfrowych. Uczniowie stają się odpowiedzialni za efekt własnej nauki, a nauczyciel im w tym pomaga i reaguje na rodzące się pytania i wątpliwości.
Jest wiele programów, aplikacji i narzędzi internetowych, które nauczyciel może wykorzystać do organizacji takich właśnie lekcji. Zawsze należy rozpocząć planowanie zajęć od określenia celu, jaki nauczyciel chce osiągnąć, a potem dobrać takie środki i narzędzia, które pozwolą najefektywniej zrealizować założone cele.
Literatura
- Jasiewicz J., Filiciak M., Mierzecka A., Śliwowski K., Klimczuk A.,Kisilowska M., Tarkowski A., Zadrożny J., Ramowy katalog kompetencji cyfrowych, https://cppc.gov.pl/images//uploads/zal.-13-Ramowy_katalog_kompetencji_cyfrowych.pdf.
- Ostrowska M., Sterna D., Technologie informacyjno-komunikacyjne na lekcjach. Przykładowe konspekty i polecane praktyki, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2015, https://ceo.org.pl/sites/default/files/tik_na_lekcjach_malgorzata_ostrowska_danuta_sterna.pdf.
