Jak od pierwszej lekcji porwać uczniów do działania?

Chcesz lepiej poznać ten temat? Sprawdź nasz artykuł: Akcja aktywacja, czyli za pomocą jakich metod aktywizować uczniów na lekcji matematyki?

Ocenianie kształtujące

Ocenianie kształtujące towarzyszy mi w pracy nauczyciela od lat. Z powodzeniem od dekady podaję lub współtworzę z uczniami cele lekcji i kryteria nauczania w języku zrozumiałym dla moich podopiecznych, udzielam informacji zwrotnej do ich pracy, zmniejszając liczbę ocen wyrażonych stopniem, indywidualizując w ten sposób pracę w klasie. Stosowanie oceniania kształtującego w codziennej pracy pozwala nie tylko na zbudowanie relacji z młodzieżą, ale przede wszystkim na zaangażowanie uczniów w pracę już od pierwszej lekcji.

Czym więc jest ocenianie kształtujące? Ocenianie kształtujące polega na tym, że w toku swojej pracy nauczyciel i uczeń – partnerzy w procesie uczenia – pozyskują informacje dotyczące tego procesu, by na podstawie jego przebiegu nauczyciel podejmował decyzję o modyfikowaniu stosowanych przez siebie metod i technik oraz by uczeń otrzymywał informację zwrotną pomagającą mu się uczyć.
Praca z pięcioma strategiami oceniania kształtującego pozwala osiągnąć spójność pomiędzy tym, jakie treści nauczania są określone w podstawie programowej, a tym, jak przekazać je uczniom, by zmotywować ich do systematycznej pracy.

Temat pierwszej lekcji matematyki

Strategia pierwsza to określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu.
Podawanie uczniom celu lekcji lub współtworzenie go wraz z naszymi podopiecznymi to doskonały moment, w którym możemy zaprosić uczniów do nauki. Rozumiem, że zdziwienie może wzbudzić słowo, którego użyłam powyżej: „zaprosić”. Nie jest ono moją autorską pomyłką. Faktem jest, że uczniowie są obecni w szkole, na naszych lekcjach, ale faktem jest również to, że nie zawsze są na nich obecni duchem. Rozmowa na temat celu lekcji, dotycząca tego, do czego w przyszłości przyda się konkretna wiedza, pozwala na zaangażowanie dzieci i młodzieży już od początku lekcji. Po takiej rozmowie warto uczniów poprosić o to, by sformułowali cel lekcji, bowiem poczucie, że ich wersja zostaje podana/zapisana, motywuje do dalszej pracy. Ponadto możemy być wtedy pewni, że cel lekcji został podany w języku zrozumiałym dla ucznia, ponieważ sami uczniowie go sformułowali.

Do celu lekcji podajemy uczniom kryteria nauczania (zwane inaczej kryteriami sukcesu bądź NaCoBeZU – na co będę zwracać uwagę), czyli konkretne czynności wykonywane przez ucznia, zbliżające go do osiągnięcia celu. Kryteria nauczania są niezmiernie ważne, gdyż to według nich nauczyciel powinien sprawdzać wiedzę uczniów podczas odpowiedzi ustnej lub kartkówek czy testów. Jeśli nauczyciel będzie traktował poważnie podane lub wypracowane podczas lekcji kryteria, równie poważnie podejdą do nich uczniowie, którzy według nich będą się przygotowywać do zajęć. Moje dziesięcioletnie doświadczenie w pracy z ocenianiem kształtującym podpowiada mi, że traktowanie kryteriów nauczania jako umowy pomiędzy nauczycielem a uczniami pobudza ich motywację wewnętrzną do uczenia się i pozwala porwać do nauki już od pierwszej lekcji.

Strategia druga to organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań dających informacje, czy i jak uczniowie się uczą.
Nauczyciele zdają sobie sprawę z faktu, jak ważny jest dialog na każdym etapie edukacyjnym. Ocenianie kształtujące rozumie dyskusje z uczniami jako rozmowy na temat ich pracy w całym procesie uczenia się, jako udzielanie informacji zwrotnych, gdzie najpierw wskazujemy dobre strony pracy ucznia, by potem porozmawiać o ewentualnych błędach i sposobie ich poprawy. To również zadawanie pytań, które skłaniają do refleksji, pozwala uczniom zrozumieć, że wiedza zdobyta w szkole ma praktyczny charakter, a możemy to osiągnąć jako nauczyciele choćby dzięki pytaniom kluczowym, na przykład: „Ile rolek tapety potrzebujesz, by wytapetować swój pokój?” lub „Ile litrów emulsji kupisz do pomalowania swojego pokoju?”. A jeśli pojawią się stwierdzenia: „Proszę pani, ale ja nie chcę całego pokoju tapetować, tylko jedną ścianę, bo tak mi się podoba!” – tym lepiej! Dzięki pytaniu kluczowemu w tym momencie zyskujemy ten praktyczny wymiar nauczanego przedmiotu, co zachęca uczniów do nauki. Pytania kluczowe zachęcają do pracy na lekcji i dzieci, i dorosłych – pamiętam lekcję informatyki, którą kiedyś obserwowałam, na której uczniowie mieli dowiedzieć się, jak wysłać e-mail. Pytanie kluczowe: „Dlaczego nie można zawrócić wysłanego e-maila?” spowodowało, że i ja zaangażowałam się w lekcję (zastanawiając się jednocześnie, jak dobrze byłoby „zawracać” nie tylko e-maile, ale też SMS-y, które wysyła się nieopatrznie do niewłaściwego odbiorcy…).

Opracowanie pytania kluczowego do lekcji na pewno zajmuje trochę czasu, ale to praktyka czyni mistrza, a naprawdę warto spróbować. Strategia druga to również zadawanie takich zadań, które dają informację, czy i jak uczniowie się uczą. Usłyszałam kiedyś od jednej z nauczycielek matematyki, że chyba każdy nauczyciel ma taki zestaw zadań, który pozwala zająć uczniów pracą nad danym zagadnieniem przez całą lekcję. Nauczycielka ta przyznała, że odkąd zaczęła stosować ocenianie kształtujące, pochyla się nad każdym zadaniem, wybierając to, które pozwala uczniom szybciej osiągnąć cel lekcji. Okazuje się po raz kolejny, że w nauczaniu często mniej znaczy więcej.

Strategia trzecia to udzielanie uczniom takich informacji zwrotnych, które umożliwiają im widoczny postęp.
O informacji zwrotnej pisałam powyżej, wskazując, jak przydatna jest podczas organizowania klasowych dyskusji. Chciałabym również podkreślić, że udzielanie informacji zwrotnej jest sednem oceniania kształtującego, że nie można mówić, że pracuje się z uczniami kształtująco, jeśli nie udziela się im informacji zwrotnej: bieżącej (ustnej, w toku lekcji) lub pisemnej. 

Nauczycieli często przeraża czasochłonność towarzysząca pisaniu informacji zwrotnych. Fakt, mniej czasu zajmuje postawienie oceny wyrażonej stopniem, jednak to dzięki informacji zwrotnej możemy mówić, po pierwsze, o indywidualnym podejściu do ucznia i prowadzić z nim dialog, ponieważ na podstawie informacji zwrotnej uczeń dokonuje poprawy pracy. Informacja zwrotna motywuje każdego ucznia – i tego zdolnego, i tego, który ma problemy w nauce.

Kiedy zaczęłam udzielać uczniom informacji zwrotnych szybko spostrzegłam, jak motywująco wpłynęła ona na moich podopiecznych, którzy jeszcze poważniej podchodzili do kryteriów nauczania, widząc, że informacja zwrotna opiera się właśnie na podanych wcześniej kryteriach. Co ważne – nie ma ustalonej odgórnie liczby informacji zwrotnych, które nauczyciel ma napisać uczniowi w ciągu miesiąca/okresu, roku szkolnego. W wielu przypadkach pracujemy głównie z informacją zwrotną bieżącą (ustną), warto więc poprawić jej jakość choćby poprzez nawyk rozpoczynania od pozytywnego komunikatu. Jeśli informacja zwrotna ma być pisemna, to nauczyciel decyduje, do jakich form aktywności będzie jej udzielał. Warto wybrać do pisemnej informacji zwrotnej takie zadania, które mają wpływ na kluczowe umiejętności na matematyce, i do nich napisać komentarz.

Informację zwrotną piszemy, gdy uczeń jest w procesie uczenia się, na koniec tego procesu (test, sprawdzian) stawiamy stopień. Możliwość poprawy pracy na podstawie wskazówek nauczyciela bez ryzyka otrzymania słabszej oceny motywuje dzieci i młodzież i dodaje im skrzydeł, angażuje w naukę już od pierwszego dzwonka.

Strategia czwarta to umożliwianie uczniom korzystania z siebie nawzajem jako zasobów edukacyjnych.
Strategia ta wyrasta z przekonania, że proces nauczania jest procesem społecznym. Człowiek najlepiej uczy się w grupie – świadomi tego faktu powinniśmy tak organizować proces uczenia się, aby uczniowie pracowali w parach lub w zespołach, dzięki czemu nasi podopieczni nie tylko uczą się od siebie nawzajem, ale również doskonalą umiejętność współpracy (kompetencje miękkie).

Nauczyciel wykorzystujący czwartą strategię oceniania kształtującego daje uczniom czas na dyskusje i ustalanie odpowiedzi. Co więcej, każdy korzysta z pracy zespołowej: uczeń zdolny, wyjaśniając jakieś zagadnienie uczniowi z problemami w nauce, przetwarza wiedzę, utrwalając ją, natomiast uczeń słabszy, który przed chwilą nie potrafił wyjaśnić jakiegoś zagadnienia lub rozwiązać zadania, uczy się, słuchając kolegi lub koleżanki. Praca w grupie lub parach jest monitorowana przez nauczyciela, ważne jest również, aby uczniowie mieli świadomość, że czas dany na pracę w zespole to czas przeznaczony na rozwiązanie zadania, problemu, uzyskanie odpowiedzi i po tym czasie nauczyciel sprawdza efekty pracy. Zauważyłam, że od kiedy korzystam z możliwości pracy zespołowej podczas lekcji i konsekwentnie przestrzegam ustalonych wcześniej z uczniami zasad, moi podopieczni są bardzo zaangażowani w pracę na lekcji, gdyż czas przeznaczony na dyskusję i poszukiwanie odpowiedzi daje im poczucie bezpieczeństwa.

Strategia piąta to wspomaganie uczniów, by stali się odpowiedzialnymi autorami procesu swojego uczenia się.
Brzmi górnolotnie – można by powiedzieć, jednakże jest to możliwe do osiągnięcia w praktyce szkolnej. Zaczynać można bardzo powoli, prosząc uczniów, by dokonali samooceny, wskazując, w jakim stopniu udało im się podczas lekcji osiągnąć jej cel. Na początek wystarczy, jeśli uczeń zaznaczy/powie, które z kryteriów nauczania opanował. Można też poprosić uczniów o to, by zastosowali na podsumowanie technikę niedokończonych zdań:
 

Uczeń wybiera, które zdanie pragnie dokończyć, a jego odpowiedzi pozwolą na zweryfikowanie, co zapamiętał z lekcji. Podobne praktyki pozwalają naszym podopiecznym na świadome uczestniczenie w procesie uczenia się, a także doskonalą ich w samoocenie, tak pożądanej na współczesnym rynku pracy umiejętności.

Podsumowując wrześniowe postanowienia…

Sposobów na zachęcenie dzieci i młodzieży do działania już w trakcie pierwszej lekcji jest wiele, na pewno należą do nich prowadzenie z uczniami dialogu, porozumienie, pobudzanie do refleksji, sprawianie, że zagadnienie omawiane podczas lekcji intryguje, wskazywanie celów i szukanie sposobów na ich osiąganie, akceptowanie błędu jako drogi do sukcesu, indywidualne podejście do każdego ucznia, radość z każdego, nawet najmniejszego sukcesu naszych podopiecznych. To wszystko razem z przyrostem wiedzy i umiejętności zapewnia nam ocenianie kształtujące, do którego stosowania serdecznie wszystkich nauczycieli zachęcam. To działa.

Bibliografia:

1. Harmin M., Jak motywować uczniów do nauki, Wydawnictwo Civitas, Warszawa 2015.
2. Black P., Harrison C., Lee C., Marshall B., Wiliam D., Jak oceniać, aby uczyć?, Wydawnictwo Civitas, Warszawa 2006.
3. Moss C.M., Brookhart S.M., Cele uczenia się. Jak pomóc uczniom zrozumieć każdą lekcję, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2014.
4. Sterna D., Uczę (się) w szkole, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2014.

Sprawdź również: Matematyka pełna pytań. Jak budować ciekawość w edukacji matematycznej?