Metoda lekcji odwróconej

Dziś wiedza teoretyczna jest na wyciągnięcie ręki; rzec można nawet, że mamy ją w kieszeni. Jeden uczeń na jej opanowanie będzie potrzebował kilku minut, inny natomiast najpierw ją przetworzy na przyjaźniejszy dla siebie format, następnie będzie potrzebował kilku powtórek, by zapamiętać nowy materiał. Biorąc pod uwagę różne preferencje związane ze stylami uczenia się, zdolności przetwarzania i zapamiętywania informacji przez uczniów, tempo tworzenia notatek oraz wiele innych czynników, które czasami trudno przewidzieć, dochodzimy do wniosku, że wprowadzenie nowego tematu podczas lekcji nie jest wcale rzeczą prostą. Pójdźmy dalej. Załóżmy, że uczniowi udało się zapamiętać to, co nauczyciel wyjaśnił podczas lekcji; wraca do domu i staje przed wyzwaniem, jakim jest zastosowanie wiedzy teoretycznej w praktyce, a mówiąc potocznie – musi odrobić zadanie domowe. O ile przyswojenie teorii nie wymaga zbytniego wysiłku intelektualnego, o tyle jej zastosowanie w praktyce bywa dla wielu uczniów wyzwaniem nie do pokonania. Na początku szukają pomocy, angażując rodziców, rodzeństwo lub innych członków rodziny, z czasem jednak się zniechęcają, zaczynają unikać odrabiania prac domowych, a to wiąże się z negatywnymi konsekwencjami w szkole. Szkoła zaczyna jawić się jako zło konieczne, dziecko przestaje ją lubić, zaczyna unikać… Czy w takim razie można inaczej?
Spróbujmy odwrócić sytuację. Nauczyciel opracowuje materiał wprowadzający do lekcji w formie krótkiego filmu lub prezentacji multimedialnej, po czym zadaje uczniom obejrzenie i przyswojenie tych zagadnień w domu. Uczeń w domu ogląda materiał tyle razy, ile potrzebuje, może w trakcie oglądania zatrzymywać film czy prezentację, robić notatki, mapy myśli bądź rysunki tak, aby zapamiętać informacje przekazane przez nauczyciela. Nie musi do tego angażować rodziny. Może notować pytania i wątpliwości, a następnie przesłać je drogą elektroniczną do nauczyciela lub zadać na lekcji. Zadany materiał można obejrzeć, używając smartfona, w dowolnym miejscu i czasie.
 Uczeń, wyposażony w wiedzę dotyczącą podstawowych zagadnień, pewniej czuje się w szkole. Wie, czego będzie się uczył w danym dniu na lekcjach. Zaczyna lekcje z podstawowym zasobem wiadomości, następnie już pod okiem nauczyciela rozszerza wiedzę, systematyzuje ją i przetwarza poprzez stosowanie w sytuacjach praktycznych. Podczas lekcji uczeń ma możliwość zadawania pytań, poszukiwania różnych dróg dochodzenia do rozwiązania, konsultowania pomysłów z innymi uczniami 
i, co ważne, może uczyć się na błędach swoich i innych, bo są one na bieżąco omawiane i korygowane. Często zdarza się, że odrabiając zadanie domowe w modelu tradycyjnym, uczniowie nieświadomie utrwalają różne błędy, które później bardzo trudno skorygować. W modelu lekcji odwróconej taki problem nie wystąpi (tab. 1). 

Na kształcenie wyprzedzające składają się cztery etapy, 
z których każdy ma realizować określone cele:

• aktywacja,
• przetrwarzanie,
• systematyzacja,
• ewaluacja i ocena. 

1. Aktywacja
Na tym etapie uczniowie, pod kierunkiem nauczyciela, poznają temat/zagadnienie, nad którym będą pracować, i aktywują swoją dotychczasową wiedzę powiązaną z tematem. Nauczyciel na tym etapie pełni funkcję wspierającą, mobilizuje uczniów do indywidualnych poszukiwań informacji z różnych źródeł: z własnych doświadczeń, z doświadczeń innych, potocznych opinii, źródeł popularnonaukowych i naukowych (tab. 2). 

2. Przetwarzanie
Uczniowie wykonują konkretne zadania związane z danym tematem w oparciu o różnorodne materiały dydaktyczne. Pracują samodzielnie, w grupach, w porozumieniu między sobą oraz z nauczycielem. Dążą do porządkowania i filtrowania zebranego materiału, wykorzystując zdobytą wiedzę, rozwiązują praktyczne zadania oraz tworzą własne materiały dydaktyczne, np. prezentacje multimedialne, strony www, e-portfolio, animacje lub filmy.

3. Systematyzacja
Lekcja z nauczycielem, etap sprawdzenia stopnia zrozumienia tematu, wyjaśnienia niezrozumiałych treści, uzupełnienia braków (tab. 3). 

4. Ewaluacja i ocena
Uczniowie stają się recenzentami zdobytej wiedzy. Na tym etapie powinni wykształcić przekonanie, że odpowiedzi na jedne pytania rodzą inne. Jest to czas na refleksję, na zastanowienie się, co mogli wykonać inaczej, być może lepiej. 
Korzyści płynące z odwrócenia edukacji to:

• budowanie autonomii ucznia,
• zaangażowanie i zaktywizowanie ucznia,
• praca z przygotowanym uczniem,
• intensywne ćwiczenie, a więc skuteczne przyswajanie nowych umiejętności.

Popularność metody w dużej mierze wynika z tego, że odwrócona szkoła to szkoła cyfrowa. Współczesne dzieci, otoczone od małego technologicznymi nowościami, tworzą pokolenie tzw. cyfrowych tubylców (ang. Digital Natives). Internet, gry komputerowe i telefony komórkowe to ich środowisko naturalne. Przerzucenie tradycyjnej lekcji na ekran tabletu lub smartfona automatycznie czyni ją atrakcyjną dla dzisiejszej młodzieży. Obecnie istnieje kilka internetowych platform stanowiących cyfrowe środowisko edukacyjne. Najpopularniejsze to Fronter, TED-Ed, Khan Academy czy internetowa Platforma Kształcenia Wyprzedzającego. Internet nie jest już tylko narzędziem rozrywki, staje się miejscem nauki oraz pracy.
Współczesna szkoła, tkwiąc w mechanizmach sprzed kilkudziesięciu lat, nie nadąża za potrzebami młodego pokolenia. Chcąc wyjść naprzeciw oczekiwaniom uczniów i rodziców, powinna na nowo zdefiniować środowisko, w którym będzie kształcić nowe generacje. Metody podawcze i tzw. szkoła transmisyjna już nie zdają egzaminu. Idealnym rozwiązaniem może być zatem model odwróconej edukacji.

Jak przygotować lekcję odwróconą i skąd wziąć do niej materiały?

Etapy lekcji odwróconej:
1. Zaplanowanie lekcji oraz przygotowanie materiałów.
2. Zadanie pracy do domu.
3. Zapoznanie uczniów z zadaniami.
4. Samodzielna praca uczniów w domu.
5. „Wydobycie” wiedzy na początku lekcji.
6. Usystematyzowanie wiedzy, omówienie zgłaszanych problemów.
7. Ćwiczenia praktyczne – tworzenie, przekształcanie, analiza.
8. Ewaluacja.

Najważniejszym elementem lekcji odwróconej jest przygotowanie przez nauczyciela materiału dla uczniów do pracy w domu. Tu z pomocą przychodzą nowe technologie, w skrócie określane jako TIK, i otwarte zasoby edukacyjne, w skrócie OZE. Im więcej nauczycieli będzie tworzyło zasoby do lekcji i dzieliło się nimi w sieci, tym łatwiej będzie można znaleźć materiał odpowiadający potrzebom naszym i naszych uczniów. 
Formy pracy domowej w lekcji odwróconej z wykorzystaniem TIK:

• wideo,
• screenncast – nagranie pulpitu komputera,
• podcast – internetowa publikacja w formie odcinków,
• materiały drukowane.

Nie każdy nauczyciel musi być twórcą filmów do lekcji odwróconej. W internecie jest już sporo gotowych zasobów, które można wykorzystać do lekcji odwróconej. Wiele filmów można znaleźć na YouTube, choćby Khan Academy czy dopasowana do polskiej podstawy programowej kolekcja Pi-stacja. Są też tacy, którzy tworzą świetne materiały do pracy w formie stolików eksperckich, debaty oksfordzkiej, stacji zadaniowych, interaktywnych gier edukacyjnych bądź tradycyjnych gier planszowych, czy wyzwania w postaci Escape Room, screencasty (nagrania pulpitu komputera) i wiele innych. Kluczem do sukcesu jest dzielenie się wiedzą, pomysłami i zasobami na zasadach otwartości. Już dziś nauczyciele mogą korzystać z gotowych filmów do nauki matematyki na kanale pistacja.tv.
Do nagrywania screencastów możemy wykorzystać poniższe aplikacje:

• Microsoft Power Point – możliwość nagrania prezentacji (screencast) i udostępnienia go w formie pliku wideo uczniom,
• Jing,
• Screencast-o-matic,
• Camtasia,
• Screncastify.

Aktywności do przygotowanych filmów można dodać, korzystając m.in. z aplikacji Edpuzzle, kreatora prezentacji Scholaris, kreatora mInstructor czy platformy educreations. Na każdej z wymienionych stron możemy znaleźć gotowe zasoby utworzone przez innych nauczycieli i zadać je do obejrzenia naszym uczniom.
Do samodzielnego nagrywania screencastów – czyli tego, co robimy na pulpicie naszego komputera – mogą być pomocne takie programy, jak: Jing, Screencast-o-matic, Camtasia czy Screencastify. Przygotowanie takich materiałów nie jest trudne, wymaga jedynie odrobiny wprawy. Jak twierdzą nauczyciele, którzy próbowali metody lekcji odwróconej, materiały wytworzone osobiście przez nauczyciela dla swoich uczniów są chętniej oglądane. Oprogramowanie do tworzenia interaktywnych zasobów na lekcje:

• learningapps.com,
• edupuzzle.com,
• cacoo.com,
• xmind.com,
• storyjumper.com.

Wiele ciekawych zasobów do wykorzystania podczas lekcji utworzymy sami lub znajdziemy na stronach:

• edukator,
• epodręczniki,
• pistacja.tv,
• khanacademy,
• wolnelektury,
• ninateka,
• bighistoryproject,
• learningapps,
• kahoot,
• quizizz,
• PhET.

Wprowadzając nowe technologie (TIK) do edukacji, warto rozważyć wdrożenie w szkole bezpłatnych usług dla edukacji ułatwiających gromadzenie, udostępnianie i dzielenie się zasobami, np. G-Suite (a w nim Google Classroom), Office 365 z aplikacjami Class Notebook oraz OneNote czy platformy Moodle. 
Co, jeśli uczniowie nie mają w domu dostępu do internetu lub nie chcemy, by pracowali z komputerem?
Jedną z propozycji jest praca metodą grup eksperckich. Dzielimy jakiś temat na poszczególne zagadnienia. Zadajemy je uczniom do opracowania. Muszą one uwzględniać możliwości uczniów i nie mogą być zbyt obszerne. Uczniowie opracowują je samodzielnie w domu. W szkole łączymy ich w grupy i prosimy, by zaprezentowali swoje zagadnienia tak, by grupa poznała całość.
Plusy metody:

• sprawdzamy, czy praca w domu została odrobiona,
• uczniowie powtarzają materiał,
• uczniowie uczą się od siebie,
• jest to metoda aktywizująca,
• nauczyciel stwarza uczniom warunki do uczenia się, a nie naucza.

Metody sprawdzania na początku lekcji, czy uczniowie pracowali w domu:

• grupy eksperckie,
• ściąga – uczniowie dostają polecenie zrobienia w domu ściągi, na początku lekcji sprawdzamy, czy je mają,
• zadanie na początek – uczniowie, wchodząc do klasy, mają na tablicy lub na ławkach zadanie dotyczące wiedzy, która miała być opanowana w domu,
• minitest – nie należy wystawiać za niego ocen, uczniowie mogli czegoś nie zrozumieć w domu,
• krzyżówka,
• polecenie wykonania samodzielnej notatki,
• uzupełnianie mapy myśli – rysujemy na tablicy szkielet mapy, uczniowie dopisują poszczególne „gałęzie”,
• wędrujące karteczki – uczniowie siedzący w pierwszych lub ostatnich ławkach zapisują informacje na dany temat i podają kartki do przodu lub do tyłu, kolejni uczniowie dopisują kolejne informacje,
• rundka w parach – uczniowie mają dwie minuty na powtórzenie wiadomości w parze, przepytują się nawzajem.

Dodatkowy czas na lekcji

Przemyśl, czy warto go przeznaczyć na rozwiązywanie typowych zadań z zeszytów ćwiczeń. Właśnie po to organizujesz odwróconą lekcję, by mieć czas na to, na co zwykle Ci go brakuje. Możesz więc wykorzystać dodatkowe, 
cenne minuty na:

• pracę w parach, trójkach – w większych grupach występuje zjawisko „próżniactwa społecznego”,
• ocenę koleżeńską uczniów – uczniowie nawzajem sprawdzają swoją pracę na podstawie podanych wcześniej kryteriów,
• opracowywanie przez uczniów kryteriów sukcesu,
• samodzielne opracowywanie przez uczniów zadań, które następnie będą rozwiązywać ich koledzy,
• pracę uczniów z narzędziami TIK,
• sprawdzenie stopnia opanowania celów lekcji.

O czym warto pamiętać

Każda zmiana, nawet na lepsze, początkowo budzi opór. Zmiana modelu nauczania wymaga czasu i przygotowania nie tylko nauczycieli, ale także uczniów i rodziców. Zwłaszcza ci ostatni, zakotwiczeni w pruskim systemie edukacji, mogą odczuwać niepokój o efekty edukacyjne swoich dzieci, gdy zauważą brak tradycyjnych zadań domowych, ocen cyfrowych czy częste wykorzystanie TIK w procesie uczenia się. Należy więc pamiętać o spotkaniach dla rodziców, na których pokazujemy i wyjaśniamy metody pracy, dajemy rodzicom możliwość pracy w innym modelu, bycia przez chwilę uczniem, wyrażenia swoich emocji, zadawania pytań.
Przemyśl dokładnie, które tematy nadają się do pracy metodą lekcji odwróconej, zachowaj umiar między metodami tradycyjnymi i nowoczesnymi. Upewnij się, czy wszyscy uczniowie mają w domu dostęp do urządzenia z Internetem, a jeśli nie, ustal z nimi rozwiązania alternatywne (np. nagraj filmy na CD). Naucz uczniów korzystania z materiałów i aplikacji, które im udostępniasz. Sprawdzaj na początku lekcji, czy uczniowie opanowali materiał zadany do domu. Pamiętaj o prawach autorskich, przygotowując materiały dla uczniów. Nie rób wszystkiego sam; bądź twórczy, ale też poszukuj i dziel się z innymi. Wykorzystuj technologię zgodnie z modelem SAMR (zastąpienie, rozszerzenie, modyfikacja, redefinicja), dążąc do tego, by to uczniowie byli twórcami. 

Warto obejrzeć:
https://www.youtube.com/watch?v=iCZ3_uyKfYc 

Bibliografia:

• Strategia kształcenia wyprzedzającego, Praca zbiorowa pod redakcją naukową Stanisława Dylaka, Ogólnopolska Fundacja Edukacji Komputerowej, Poznań 2013.
• Metodyka kształcenia strategią wyprzedzającą, praca zbiorowa pod redakcją naukową Stanisława Dylaka, Poznań 2011.
• Prensky M., Before Bringing in New Tools, You Must First Bring in New Thinking, Amplify, 2012.
• Klus-Stańska D., Dydaktyka wobec chaosu pojęć i zdarzeń, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2010.
• Netografia (dostęp 19.01.2020):
• https://edunews.pl/badania-i-debaty/badania/2736-model-samr-czyli-o-technologii-w-nauczaniu
• https://www.knewton.com/infographics/flipped-classroom/
• http://wikiakademia.pl/jak-zmotywowac-dziecko-do-nauki-a-moze-odwrocic-lekcje/
• http://www.ceo.org.pl/pl/cyfrowaakademia/news/odwrocona-lekcja-tik
• https://www.supermemo.pl/flipped-classroom-czyli-jak-szybciej-uczyc-sie-jezyka